ضرورتی به نام «بازنگری پیش‌فرض‌های ذهنی»

چگونه فرمان ذهن را از پیش‌فرض‌ها پس بگیریم؟

ضرورتی به نام «بازنگری پیش‌فرض‌های ذهنی»

چراغ قرمز

گاهی تمام فلسفه‌ی زیستن، در سکوتِ چند ثانیه‌ایِ یک چراغ قرمز خلاصه می‌شود. انسان پشت فرمان نشسته است، غرق در افکار روزمره، که ناگهان سایه‌ای کنار پنجره می‌افتد. صورتی فرسوده از زمانه، چشم‌هایی که می‌کوشند مستقیم نگاه نکنند، و دستی که بی‌کلام، داستانی از نیاز را روایت می‌کند.

در آن لحظه‌ی کوتاه، چیزی در درون آدمی بیدار می‌شود. یک ندای قدیمی، یک قطب‌نمای اخلاقی که همیشه جهت انسانیت را نشان می‌دهد. این همان صدایی است که معنای زیستن را در بخشیدن، در دیدن دیگری، و بازیابیِ عاملیتِ انسانی و اتصالِ دوباره به یک درد مشترک می‌یابد. صدایی که از یک انتخاب انسانیِ بی‌قیدوشرط سرچشمه می‌گیرد و به او نوید آزادی می‌دهد.

اما پیش از آنکه این ندای روشن به یک عمل ترجمه شود، مه غلیظی از اعماق ذهن برمی‌خیزد. و در قلب این مه، یک روایت قدیمی و آشنا جان می‌گیرد؛ روایتی که در گوش جامعه پیچیده است، از داستان‌های دهان‌به‌دهان تا تیترهای خبری و برنامه‌های تلویزیونی. روایتی از شبکه‌های سازمان‌یافته، از ثروت‌های پنهان در پسِ چهره‌های شکسته، از تکدی‌گری به مثابه یک شغل و ترحم به مثابه یک سرمایه.

و به ناگهان، راه بسته می‌شود. آن انسانِ نیازمند، در چشم ذهن، دیگر یک فرد با داستانی منحصر به فرد نیست؛ او به نمادی از همان روایتِ هشداردهنده تبدیل می‌شود، یک بازیگرِ بالقوه در نمایش بزرگِ فریب. آن ندای شفاف وجدان، در هیاهوی یک «نکند این هم یکی از همان‌ها باشد؟» گم می‌شود. دست، بی‌حرکت می‌ماند. تردید، بر نیت غلبه می‌کند.

چراغ سبز می‌شود. ماشین به راه می‌افتد و آن چهره، در آینه‌ها محو می‌گردد. اما جنگ اصلی تازه آغاز شده است. نه در خیابان، که در درون. سوالی سنگین بر روح آدمی می‌نشیند: چگونه می‌توان انسانی عمل کرد، وقتی ذهن، گاهی خود به بزرگ‌ترین مانع تبدیل می‌شود؟

این لحظه‌ی فلج‌کننده، داستان یک فرد نیست؛ داستان وضعیت بشری است. داستان تمام لحظاتی است که می‌خواهیم اعتماد کنیم اما دیوارهای شک را بلندتر می‌چینیم، می‌خواهیم ببخشیم اما ترازوی قضاوت را بیرون می‌کشیم. این، داستان جدال میان آن چیزی است که آگاهانه به آن باور داریم و آن پیش‌فرض‌های پنهانی است که ناآگاهانه، زندگی ما را هدایت می‌کنند

ذهنی که پیش از ما تصمیم می‌گیرد

آن مه غلیظی که در یک آن، روشناییِ وجدان را می‌بلعد و راه را بر عمل انسانی می‌بندد، از کجا سرچشمه می‌گیرد؟ برای یافتن پاسخ، باید به اعماق سرزمینی سفر کنیم که خودِ ما ساکنان غریبه‌اش هستیم: سرزمین ذهن. ذهنی که برای محافظت از آدمی در برابر آشوبِ جهان، قلعه‌ای از میان‌برها و دیوارهایی از عادت‌ها بنا کرده است. این همان ذهنِ محتاطی است که پیش از آنکه «ما» تصمیم بگیریم، مسیر را انتخاب کرده است. اما آجرهای این قلعه‌ی قدرتمند، اغلب از خارج از مرزهای وجود ما آورده شده‌اند.

اولین آجر، پژواک یک روایتِ قدرتمند است. ذهن آدمی، تشنه‌ی داستان است. او بیش از آنکه به منطقِ خشکِ آمار اعتماد کند، به گرمای یک حکایتِ آشنا پناه می‌برد. آن داستان قدیمی از فریبی ماهرانه، مانند بذری در خاک حاصلخیز حافظه کاشته می‌شود و با هر بار یادآوری، ریشه‌هایش عمیق‌تر می‌گردد. از آن پس، این داستان دیگر یک خاطره‌ی ساده نیست؛ بلکه به عینکی بدل می‌شود که انسان، تمام چهره‌های مشابه را از پشتِ شیشه‌ی رنگی آن تماشا می‌کند. و اینگونه، یک استثنای فراموش‌نشدنی، به قانونی نانوشته برای تمام موقعیت‌های آینده بدل می‌گردد.

دومین آجر، نجوای بی‌وقفه‌ی جامعه است. انسان در تنهایی، تردید می‌کند؛ اما در جمع، یقین می‌یابد. وقتی یک فکر، مانند یک نغمه‌ی تکراری، از هر سو به گوش می‌رسد – در گفتگوهای دوستانه، در تیترهای خبری، در امواج شبکه‌های اجتماعی – آن فکر دیگر نیازی به اثبات ندارد. تکرار، خود، بزرگترین اثبات می‌شود. این نجواهای مداوم، مانند قطرات آبی که بر سنگی می‌چکد، سخت‌ترین تردیدها را می‌سایند و جای خود را به یک یقینِ آرام‌بخش اما دروغین می‌دهند. و آدمی، بی‌آنکه بداند، سخنگوی عقیده‌ای می‌شود که هرگز آگاهانه انتخابش نکرده است.

و سومین و قدرتمندترین آجر، نیازِ خودِ ذهن به نظم و قالب‌بندی است. جهانِ انسان‌ها، جهانی بی‌کران از داستان‌های منحصر به فرد است و نگریستن به هر فرد به مثابه یک دنیا، کاری است دشوار و طاقت‌فرسا. از این رو، ذهنِ معمار، برای فرار از این آشوبِ زیبا، دست به کار می‌شود و خانه‌هایی کوچک و یک‌شکل می‌سازد. او انسان‌ها را در این قالب‌های تنگ و بی‌روح جای می‌دهد تا دیگر نیازی به شناختنِ ساکنانِ خانه نباشد؛ دیدنِ شکلِ خانه کافی است. این همان جادوی تاریکِ کلیشه‌سازی است که آن انسانِ منحصر به فردِ کنار پنجره را از نام و داستانش تهی می‌کند و او را به یک برچسبِ بی‌جان بدل می‌سازد: «یکی از همان‌ها».

و اینگونه است که آن قلعه‌ی ذهنی، پیش از آنکه «منِ آگاه» فرصتِ اندیشیدن بیابد، دروازه‌هایش را به روی همدلی می‌بندد. این همان ذهن است که برای محافظت از ما، گاهی بزرگترین بخشِ انسانیت ما را در خود زندانی می‌کند

“زندگی بررسی‌نشده، ارزش زیستن ندارد ! “

آن قلعه‌ی ذهنی که با آجرهایی از جنس روایت‌های بیرونی و نجواهای جامعه بنا شده، شاید در نگاه اول پناهگاهی امن به نظر برسد؛ دژی محکم که آدمی را از آشوبِ تردید و بارِ سنگینِ تحلیلِ مداوم در امان می‌دارد. اما سقراط، به ما هشدار می‌دهد که بهای این امنیتِ ظاهری، گزاف‌تر از آن چیزی است که می‌پنداریم. بهای آن، خودِ «ارزشِ زندگی» است.

“زندگی بررسی‌نشده”، همان زیستن در سایه‌ی دیوارهای این قلعه‌ی ذهنی است. زندگی‌ای که در آن، مسیرها از پیش تعیین شده، قضاوت‌ها از پیش صادر شده و پاسخ‌ها از پیش آماده‌اند. در چنین حیاتی، انسان دیگر یک کاشفِ کنجکاو در سرزمینِ ناشناخته‌ی واقعیت نیست؛ او به یک سربازِ وظیفه‌شناس بدل می‌شود که تنها از نقشه‌هایی پیروی می‌کند که دیگران برایش کشیده‌اند. او گمان می‌برد که آزادانه انتخاب می‌کند، اما در حقیقت، تنها گزینه‌هایی را برمی‌گزیند که معماران پنهان ذهنش، پیشاپیش برای او مجاز شمرده‌اند.

این اسارت، ظریف‌تر از هر زندانِ میله‌داری است، چرا که خودِ زندانی از وجود دیوارهایش بی‌خبر است. پیش‌فرض‌ها، آن “عینک نامرئی” که در بخش پیشین کالبدشکافی کردیم، نه تنها جهانِ بیرون را رنگ‌آمیزی می‌کنند، بلکه به تدریج جهانِ درون را نیز تسخیر می‌نمایند. آن‌ها ندای اصیل وجدان را خاموش کرده و به جای آن، صدای ضبط‌شده‌ی افکار عمومی را پخش می‌کنند. آن‌ها میل به یک عملِ انسانیِ ناب را با ترسِ حسابگرانه‌ی “نکند فریب بخورم؟” جایگزین می‌نمایند.

و اینجاست که آن جدالِ پشتِ چراغ قرمز، معنایی عمیق‌تر می‌یابد. آن لحظه، تنها یک انتخابِ ساده میان کمک کردن یا نکردن نیست؛ بلکه نمادی است از نبردی بزرگ‌تر: نبرد میان «زیستنِ آزموده» و «زیستنِ تقلیدی». زیستن آزموده، یعنی شجاعتِ شکستنِ دیوارهای قلعه، بیرون آمدن از سایه‌ی امنِ یقین‌های به ارث رسیده، و مواجهه‌ی بی‌واسطه با انسانی دیگر؛ با تمام پیچیدگی‌ها و عدم قطعیت‌هایش. و در مقابل، زیستن تقلیدی، یعنی ماندن در همان پناهگاهِ امن و نگریستن به جهان از پشتِ کنگره‌های یک پیش‌فرضِ قدیمی.

بازنگری پیش‌فرض‌های ذهنی، دیگر یک تمرین فکریِ لوکس نیست. این یک ضرورتِ وجودی است. این همان «آزمودن» است که سقراط از آن سخن می‌گفت. این تلاش برای پس گرفتنِ فرمانِ زندگی از خلبانِ خودکاری است که با برنامه‌های دیگران پرواز می‌کند. این، اعلام استقلالِ «منِ آگاه» در برابر ارتشِ باورهای تزریق‌شده است.

چرا که در نهایت، یک عملِ انسانیِ آگاهانه، حتی اگر به اشتباه منجر شود، ارزشمندتر از هزاران عملِ درستی است که از روی عادت و تقلید انجام می‌پذیرد.

بازپس‌گیری ذهن

زیستنِ یک زندگیِ آزموده، به معنای رسیدن به یقین‌های جدید و محکم‌تر نیست؛ بلکه به معنای پذیرشِ شجاعانه‌ی عدم قطعیت است. این زیستن، یک مقصد نیست، یک «مسیر» است؛ مسیرِ بازپس‌گیریِ آگاهانه‌ی ذهن از دستِ عادت‌ها و پیش‌فرض‌های به ارث رسیده [لبته روشن است که این بازنگری، به معنای انکارِ ساده‌لوحانه‌ی پیچیدگی‌های جهان واقعی نیست؛ بلکه مجهز شدن به ابزاری است برای یافتن راهی آگاهانه از میان همین پیچیدگی‌ها. ] این بازپس‌گیری، نه با جنگی بزرگ، که با گام‌هایی کوچک و روزمره آغاز می‌شود. این‌ها کلیدهایی هستند برای گشودنِ دروازه‌های آن قلعه‌ی قدیمی:

نخستین کلید: هنرِ پرسشگری؛ دمیدنِ روحِ کودکی در ذهنِ بزرگسال
ذهنِ بزرگسال به دنبال پاسخ‌های سریع است؛ اما ذهنِ کودک، تشنه‌ی پرسش‌های بی‌پایان. بازپس‌گیری ذهن با بیدار کردنِ آن کودکِ کنجکاوِ درون آغاز می‌شود. به جای پذیرشِ خودکارِ هر فکر، باید جسارتِ پرسیدن را تمرین کرد: “این فکر از کجا آمده است؟”، “چه کسی این روایت را اولین بار برای من تعریف کرد؟”، “چه شواهدی برای درستیِ آن دارم و چه شواهدی علیهِ آن وجود دارد؟”. این پرسش‌ها، مانند تلنگری به دیوارهای قدیمی قلعه، اولین تَرَک‌ها را در بنایِ یقین‌های تقلیدی ایجاد می‌کنند و به نورِ تردید اجازه می‌دهند تا به تاریک‌ترین زوایای ذهن بتابد.

دومین کلید: سفر به سرزمین‌های مخالف؛ میهمان شدن در جهان‌بینیِ دیگران
ذهنِ اسیر، تنها در کوچه‌های آشنای افکارِ خود قدم می‌زند و از هر صدایی که با پژواکِ باورهایش بیگانه باشد، می‌هراسد. اما ذهنِ آزاد، مشتاقِ سفر است. او فعالانه به دنبال کتاب‌ها، انسان‌ها و دیدگاه‌هایی می‌رود که جهان‌بینی‌اش را به چالش می‌کشند. او به یک گفتگوی مخالف، نه به چشمِ یک تهدید، که به چشمِ یک فرصت برای دیدنِ منظره از زاویه‌ای دیگر نگاه می‌کند. این سفر، شاید همیشه خوشایند نباشد، شاید پایه‌های آرامشِ کاذبِ ما را بلرزاند، اما تنها راه برای فهمیدن این است که نقشه‌ی ذهنی ما، تمامِ قلمروِ حقیقت نیست.

سومین کلید: تغییرِ میدان نبرد؛ از قضاوتِ «دیگری» به انتخابِ «خود»
بزرگترین دامِ پیش‌فرض‌ها این است که تمام انرژی ذهنی ما را صرفِ کالبدشکافی و قضاوتِ دیگری می‌کنند: “آیا او نیازمند واقعی است یا فریبکار؟”. این یک نبردِ فرسایشی و بی‌نتیجه است. بازپس‌گیری ذهن، با یک جابجاییِ هوشمندانه در میدان نبرد رخ می‌دهد. به جای پرسیدن از «دیگری»، باید از «خود» پرسید: “من، در این لحظه، می‌خواهم چه جور انسانی باشم؟“. انسانی که برای محافظت از خود در برابر فریبِ احتمالی، ریسکِ بی‌تفاوتی در برابر یک نیازِ واقعی را می‌پذیرد؟ یا انسانی که ریسکِ فریب خوردن را به جان می‌خرد تا شانسِ تجربه‌ی یک عملِ انسانیِ ناب را از دست ندهد؟ این تغییرِ سوال، افسار را از دستِ پیش‌فرض‌ها گرفته و دوباره به دستِ «منِ انتخاب‌گر» بازمی‌گرداند.

این گام‌ها، شاید در ابتدا دشوار به نظر برسند. اما هر پرسشِ کوچک، هر گفتگوی شجاعانه و هر انتخابِ آگاهانه، آجری از دیوارهای آن زندانِ نامرئی را فرو می‌ریزد و فضایی برای زیستنی اصیل‌تر و انسانی‌تر فراهم می‌آورد.

بازگشت به آزادی

و سرانجام، انسان دوباره خود را در سکوتِ چند ثانیه‌ایِ یک چراغ قرمز می‌یابد. همان خیابان، همان موقعیت، همان چهره‌ای که داستانی از نیاز را روایت می‌کند. اما این بار، چیزی در درون دگرگون شده است. آن مه غلیظِ پیش‌فرض‌ها کنار رفته و هوا شفاف‌تر است. آن قلعه‌ی ذهنی هنوز پابرجاست، اما اکنون دروازه‌هایش گشوده شده و ساکنِ آن، دیگر یک زندانی نیست، بلکه یک میزبانِ آگاه است.

بازپس‌گیری ذهن، به معنای ویران کردنِ کاملِ آن قلعه نیست. پیش‌فرض‌ها همیشه بخشی از سازوکارِ ذهن باقی خواهند ماند. اما آزادی، در تواناییِ انتخاب است؛ انتخابِ اینکه چه زمانی به خلبانِ خودکار اعتماد کنیم و چه زمانی فرمان را خود به دست بگیریم.

آزادی، یعنی زیستن در فضایِ میانِ یک تردیدِ فلج‌کننده و یک یقینِ کور.

پذیرش اینکه حقیقتِ مطلق، هرگز به طور کامل در دسترس نخواهد بود میتواند پاسخ این سوال باشد : “آیا آن انسان نیازمند واقعی است یا یک فریبکار؟”.

حال که میدان نبرد تغییر کرده انسان آزادانه می‌تواند بگوید: “من انتخاب می‌کنم که چه انسانی باشم” . شاید انتخابش، خریدن یک وعده غذای گرم باشد. شاید مبلغی برای بخشیدن. و یا شاید تنها یک نگاهِ سرشار از احترام و یک “نه” آرام، وقتی که احساس می‌کند این درست‌ترین کار است. چرا که هدفِ «زندگی آزموده»، نه «همیشه کمک کردن»، که «همیشه آگاهانه انتخاب کردن» است و گاهی یک «نه» برخاسته از تحلیل و احترام، انسانی‌تر از «آری» برخاسته از عادت است. پاسخ هر چه که باشد، دیگر محصولِ یک واکنشِ خودکار و ترس‌خورده نیست؛ بلکه میوه‌ی یک انتخابِ آگاهانه، یک عملِ انسانیِ آزموده شده است.

این است معنای بازگشت به آزادی. آزادی از قلعه‌ی روایت‌ها. آزادی برای دیدنِ یک انسان، به جای دیدنِ یک برچسب. و آزادی برای نوشتنِ داستانِ خود، به جای تکرارِ داستان‌هایی که دیگران برایمان تعریف کرده‌اند.و این تازه آغازِ یک زیستنِ آزموده است. زیستنی که در آن، هر روز، این سوالِ رهایی‌بخش را از خود می‌پرسی: امروز، کدام دیوارِ این قلعه را فرو خواهم ریخت؟